«إِذَا أَعْطَیْتَ الْفَقِیرَ فَأَغْنِهِ.»[۴۹۲]
هنگامی‌که به فقیر بخشش نمودی، او را بی‌نیاز کن.
غنای مالی، موجب عزّت، سیادت و کرامت جامعه می‌شود، مدیران از آسودگی‌خاطر برخوردارند، روحیۀ اعتماد، تلاش و نشاط در جامعه موج می‌زند و یک جامعۀ بالنده را پدید می‌آورد.
- ۲٫ ۵٫ مالیات با برنامه
اگر حکومت در شرایط سختی که برای مردم به‌وجود می‌آید، در گرفتن مالیات از آن‌ها سهولت به‌خرج دهد، در ظاهر خراج کمتری به‌دست آورده ولی در واقع پایه‌های حکومت خود را محکم کرده است، زیرا در شرایطی‌که مالیات‌دادن برای مردم سخت بوده بدان‌ها تخفیف داده و بر آن‌ها آسان گرفته و اگر زمانی برسد که حکومت به یاری مردم نیاز داشته باشد، آن‌ها نیز به داد دولت خویش می‌رسند. حضرت امیر (×) یکی از سفارش‌هایی که به مالک اشتر می‌کنند در همین زمینه است:
«فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّهً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّهٍ أَوْ إِحَالَهَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ وَ لَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَهَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عمّارهِ بِلَادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَهِ الْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ لَهُمْ وَ الثِّقَهَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِمْ فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیِّبَهً أَنْفُسُهُمْ بِهِ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْت.»[۴۹۳]
اگر مالیات‌دهندگان از سنگینى مالیات، یا از آفتى که رسیده، یا خشک‌‌شدن چشمهها، یا کمى باران، یا تغییر زمین بر اثر آب‌گرفتگى، یا بى‌آبى شکایت کنند مالیات را بهاندازهاى که اوضاع آنان بهبود یابد تخفیف ده، و این تخفیف خرجى آنان بر تو سنگین نیاید، زیرا تخفیف تو ذخیرهاى است که با آباد کردن شهرهاى تو و آرایش حکومتت به تو باز مىگردانند، به‌علاوه ستایش مردم را به خود جلب نموده، و شادمان هستى که سفره عدالت را در بین آنان گستردهاى، در حالى‌که با قوّت بخشیدن به آنان به‌وسیلۀ ذخیرهاى که در تخفیف مالیات نزد ایشان نهادهاى مىتوانى بر آنان اعتماد کنى، و با عدالت و مهربانیت که آنان‌را به آن عادت دادهاى بر آنان مطمئن باشى، چه‌بسا گرفتاری‌هایى که پیش آید که پس از نیکى به مالیات‌دهندگان اگر حلّ آن‌را به آنان واگذارى با طیب خاطر بپذیرند، چه این‌که بر مملکت آباد آن‌چه را بار کنى تحمّل کشیدنش را دارد.
«در نگاه امیرمؤمنان علی (×) بخشودگی مالیاتی، هزینه‌ای از میان‌رفته نیست، بلکه همچون سرمایه‌ای ذخیره شده است که به دو صورت بازگشت می نماید:
۱ـ موجب رشد انگیزۀ مالیات‌دهندگان در کار و تلاش بیشتر و رونق اقتصادی افزون‌تر می‌شود؛
۲ـ پیوند آنان‌را با حکومت تقویت می‌کند و روش زمامداری را در دیده آنان می‌آراید و موجب دید مثبت آنان به حکومت می‌شود.»[۴۹۴]
اگر مالیات بر مردم فشار وارد نکند، آنان با اشتیاق کامل به فعّالیّت می‌پردازند و آبادانی توسعه می‌یابد و زندگی آنان با رفاه همراه می‌شود.
- ۲٫ ۵٫ حراست از بیت‌المال
حراست از بیت‌المال، از جانب هرکسی باید رعایت شود و هر یک از افراد جامعه باید حراست و نگهداری از بیت‌المال را یک فرض بر خود بدانند. امّا این حراست و حفظ اموال عمومی، از سوی حکومت که بیشترین امکانات را در اختیار دارد، اهمیّتی مضاعف پیدا می‌کند.
- ۴٫ ۲٫ ۵٫ مفهوم‌شناسی
واژۀ بیت‌المال همان‌گونه پیداست از ترکیب «بیت» و «مال» تشکیل شده است. «در لغت آن‌را خزینۀ اسلام و مکان نگهداری اموال دانسته‌اند و در اصطلاح حکومتی و فقهی، به اموال عمومی و مشترک میان مسلمانان اطلاق گردیده است؛ بنابراین واژۀ بیت‌المال به تدریج از معنای مکانیِ خود خارج شده، نام حال یا همان مظروف را به خود گرفته است.[۴۹۵]
- ۴٫ ۲٫ ۵٫ اهمیّت حراست از بیت‌المال
یکی از عواملی که موجب می‌شود حکومت از هم پاشیده نشود، حراست از بیت‌المال است. مراقبت از اموال عمومی و اجازه ندادن به هرکسی برای دست‌اندازی به بیت‌المال موجب دل‌گرمی مردم می‌شود و می‌دانند که حاکم جامعه حافظ اموال عمومی است. حضرت هرگونه حریم‌شکنی در عرصۀ اقتصاد را خلاف اصول خویش می‌دانستند و بریز و بپاش در اموال را تأیید نمی‌کردند و در بیانی فرمودند:
«أَلَا وَ إِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ.»[۴۹۶]
هان بدانید که دادن و بخشیدن دارایی در جایی که سزاوار و شایسته نیست، همان بریز و بپاش و بیش از اندازه و گزاف‌کاری است.
امام علی (×) زمانی‌که از شایسته‌سالاری و اهلیّت‌گرایی سخن می‌راند، بدترین ویژگی حکومت نابخردان را به غارت بردن اموال عمومی می‌داند و این نشان می‌دهد تا چه اندازه ایشان پای‌بند به حراست از بیت‌المال و اموال عمومی بودند. امام علی (×) دغدغه خویش ر
| دانلود کامل پایان نامه در سایت pifo.ir موجود است. |
ا چنین عنوان می‌کنند:
«إِنِّی وَ اللَّهِ لَوْ لَقِیتُهُمْ وَاحِداً وَ هُمْ طِلَاعُ الْأَرْضِ کُلِّهَا مَا بَالَیْتُ وَ لَا اسْتَوْحَشْتُ وَ إِنِّی مِنْ ضَلَالِهِمُ الَّذِی هُمْ فِیهِ وَ الْهُدَى الَّذِی أَنَا عَلَیْهِ لَعَلَى بَصِیرَهٍ مِنْ نَفْسِی وَ یَقِینٍ مِنْ رَبِّی… وَ لَکِنَّنِی آسَى أَنْ یَلِیَ أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّهِ سُفَهَاؤُهَا وَ فُجَّارُهَا فَیَتَّخِذُوا مَالَ اللَّهِ دُوَلًا وَ عِبَادَهُ خَوَلًا وَ الصَّالِحِینَ حَرْباً وَ الْفَاسِقِینَ حِزْبا.»[۴۹۷]
به‌خدا قسم اگر به تنهایى با دشمنان روبرو شوم در حالى‌که تمام زمین را پر کرده باشند، مرا نه باک است و نه ترس. که من بر گمراهی آنان و رستگاری خود نیک آگاهم و با یقین از جانب پروردگارم همراهم… امّا اندوه من آن است که نابخردان و نابکاران فرمان کار این امت به دست گیرند و مال خدای را دولتِ باد آورده خویش شمارند و آن‌را دست به دست گردانند، و بندگان او را بردگان خود گیرند و به خدمت خویش گمارند، با صالحان در پیکار باشند و فاسقان را یار.
امام علی (×) به‌عنوان رهبر جامعه و کسی‌که بر همۀ امور اشراف دارد و در همۀ عرصه‌ها ولایت دارد، اندوه خود را شامل حال کسانی می‌کند که بیت‌المال را مال شخصی خود می‌دانند و تباه کردن آن‌را برای خود جایز می‌شمارند. ایشان به صراحت اعلام نمودند که حکومت را برای این پذیرفتم که به بی‌عدالتی و ستمگری اقتصادی پایان دهم و دست نابخردان را از دارایی‌های عمومی کوتاه کنم.
یکی از مواردی که در بیانات حضرت امیر (×) مشاهده می‌شود، هشدار حضرت نسبت به اسراف و تبذیر است. این سخنان، شاید در نگاه اوّل خطاب به اشخاص و افراد باشد، امّا حکومت به‌عنوان نهادی که بیشترین امکانات را در اختیار دارد، نسبت به این تذکّرات، اولویّت دارد و می‌توان این سخنان را در جایگاه حکومتی نیز پیاده کرد؛ زیرا اسراف و تبذیر اگر در زندگی شخصی امری ناپسند است، در حکومت و مملکت‌داری، صد البتّه خطرناک‌تر و آسیب‌زننده‌تر خواهد بود.
حراست از بیت‌المال و نظام اقتصادی سالم به این معنی است که انسان در بهره‌مندی از بیت‌المال اصل اعتدال را رعایت کند و از هرگونه اسراف و و ریخت و پاش پرهیز کند و در عین حال از امکانات بیت‌المال، به نحو شایسته و مطلوب استفاده کند. بیان حضرت امیر (×) در نهج البلاغه چنین است:
«کُنْ سَمْحاً وَ لَا تَکُنْ مُبَذِّراً وَ کُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَکُنْ مُقَتِّراً.»[۴۹۸]
بخشنده باش نه با ریخت و پاش و اندازه نگه‌دار و بر خود سخت مگیر.
امام علی (×) اسراف کردن ثروت را جایز نمی‌داند و این حق را برای هیچ‌کسی مشروع نمی‌داند و در عبارتی می‌فرمایند:
«مَنْ کَانَ لَهُ مَالٌ فَإِیَّاهُ وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَکَ الْمَالَ فِی غَیْرِ وَجْهِهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَاف.»[۴۹۹]
هرکه ثروتی دارد، مبادا آن‌را تباه کند، زیرا صرف کردن بی‌مورد آن، ریخت و پاش و اسراف است.
در تعالیم بلند اسلام، حراست از بیت‌المال، تنها به‌معنای حراست از اموال مسلمین نیست، بلکه فرقی میان آحاد جامعه، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، شیعه و سنّی، عرب و غیر عرب نیست و مرزبانی از اموال عمومی باید رعایت گردد و هیچ‌کس حق هیچ‌گونه تعدّی به آن‌را ندارد. امام علی (×) به مأموران گردآوری خراج چنین می‌فرمایند:
«وَ لَا تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلٍّ وَ لَا مُعَاهَدٍ.»[۵۰۰]
به مال احدى از مردم چه مسلمان نمازگزار و چه غیر مسلمانى که در پناه اسلام است دست‌درازى نکنید.
حفظ و حراست از دارایی‌های عمومی مستلزم آن است که به نحو شایسته از آن امانت‌داری شود و کسی سهل‌انگاری نکند و این پاسداشت را مهم بداند و هیچ‌گونه تعرّضی را جایز نداند. امام در نامه‌ای که به اشعث بن قیس نوشتند، چنین فرمودند:
