تاریخچه ورود فناوری اطلاعات به کتابخانه ها

فناوری اطلاعات در کتابخانه ها

2-6-1- تاریخچه ورود فناوری اطلاعات به کتابخانه ها

طرح مارک که یکی از طرح‌های خودکارسازی کتابخانه ها بود و توسط کتابخانه کنگره و با هدف استقرار نظامی خاص برای تبدیل اطلاعات کتابشناختی به شکل ماشین خوان آغاز شده بود، تحول بزرگی در ایجاد و گسترش فهرست‌های رایانه ای بوجود آورد.به دنبال این تحولات کتابخانه ها برخی خدمات خود از جمله امانت و گردش کتاب را به شکل ماشینی انجام داده، در خودکارسازی کتابخانه ها تأثیر چشمگیری داشتند (نوذری امینی، 1380).

در دهه 1970 ریزرایانه ها ساخته شد و به کتابخانه ها راه یافت. در دهه 1980 علم اطلاع رسانی پیشرفت زیادی کرد، به گونه ای که نظام‌های پیچیده ذخیره و بازیابی اطلاعات در عمل به کار گرفته شد و استفاده از نظام‌های دیجیتالی برای فهرست نویسی و روش‌های جدید به اشتراک گذاری رکوردهای کتابشناختی منابع به وجود آمد. سرانجام در دهه 1990، پروتکل هایی طراحی گردید که کاربران آشنا به نظام ساده جستجو را قادر می‌ساخت تا کاوش هایی در نظام‌های دوربرد با استفاده از ساختارهای فرمان انجام دهند (مهدیان،1379،ص 9).

آخرین سال‌های قرن بیستم، نقطه عطفی در ابداع روش‌های جدید اطلاع رسانی است. تولیداطلاعات جدید، امکان انتقال اطلاعات تولید شده بر روی رایانه ها در مدت زمان کوتاه، توسعه شبکه‌های ارتباطی اینترنت و اینترانت در تمامی کشورها، پیشرفت فوق  العاده نرم  افزارها و سخت افزارهای رایانه ای، ایجاد امکانات چند رسانه ای جهت انتقال همزمان صوت، تصویر، فیلم و مانند آن موجب بروز انقلابی در عرصه اطلاع رسانی شد (صنیعی، 1379، ص2).

تاریخ استفاده از رایانه در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم  کرد (فتاحی، 1377).

در دهه 1940 نخستین روش‌های نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش درآمد نظام‌های رایانه ای دهه 1960 بود. دهه 1980 شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه 1990 دهه رشد اینترنت به حساب آمده و کتابخانه ها نیز از این پدیده حاصل از فناوری‌های جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند .این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی  افزایش توانایی‌های انسان در بدست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد (شیروانی نیا، 1387).

جدول 1-1 تحولات کاربرد جهانی رایانه ها در کتابخانه ها را نشان می‌دهد.

جدول 1-1. تحولات کاربرد جهانی رایانه ها در نیمه دوم قرن بیستم

دوره تاریخی	ویژگی،‌نقش و کاربرد رایانه
1940-1950	استفاده به عنوان ماشین حساب بزرگ، کاربرد تقریبا نظامی، طرح مقدماتی ممکس
دهه 1960	استفاده در حوزه خدمات اقتصادی،‌آموزشی و اجتماعی، رواج برنامه به زبان‌های کوبول و فرترن،‌ورود اطلاعات از طریق کارت‌های منگنه شده یا ضبط مغناطیسی، قابلیت پذیرش الفبا و اعداد، استفاده انحصاری متخصصین از رایانه،‌پیش بینی کتابخانه‌های دیجیتال
دهه 1970	ورود برنامه ها و اطلاعات به ماشین به شکل همزمان و اجرای آن در مرحله زمانی بعد در زمانی مناسب،‌رواج برنامه‌های بیسیک، کاربران همچنان متخصصین بودند،‌رواج پایانه ها،‌ ورود ریزرایانه ها به کتابخانه ها
دهه 1980	ورود رایانه‌های رومیزی،‌رواج برنامه‌های پاسکال و سی،‌ تهیه نرم افزار برای کارهای مختلف، استفاده افراد با هر نوع سابقه از رایانه، کوچک شدن رایانه، استفاده از سیستم‌های دیجیتالی برای فهرست نویسی
دهه 1990	استفاده گسترده از رایانه به عنوان شبکه، ارتباط میان افراد و گروه کاربران، توسعه سریع اینترنت،‌استفاده از رایانه به عنوان منشی خودکار، انتخاب زبان مورد استفاده بر اساس نوع کاربرد،‌کاربرد تصویر،‌صدا و دست نوشته،‌قابلیت حمل آسانتر رایانه ها،‌مطرح شدن اصطلاح کتابخانه‌های دیجیتالی

(صمیعی، 1382، ص 149-150)

2-6-2- تأثیر فناوری اطلاعات بر کتابخانه ها

در تاکید بر نقش و تأثیر فناوری باید اذعان کرد که فناوری از ارکان زندگی جدید به شمار آمده و در محیط کتابخانه ها نیز بر کلیه فعالیت ها تأثیر گذار بوده است.با نگاهی انتقادی به تأثیر فناوری بر کتابخانه ها می‌توان دریافت که با نفوذ فناوری در سازمان کتابخانه ها چرخشی اساسی در برابر نظام‌های تک بعدی و منحصربه فرد کتابخانه ها صورت گرفته است. فناوری در کتابخانه به ایجاد جامعه اطلاعاتی جدید کمک کرده و کلیه عملیات کتابخانه ای را تحت تأثیر محیط شبکه ای قرار داده است .کاربرد فناوری در کتابخانه ها از سوی مدیران و کارکنان کتابخانه ها باید به عنوان فرصتی برای آغازی متفاوت  در نظر گرفته شود (کفاشان،  1385).

از سوی دیگر توسعه شتابان فناوری اطلاعات، که از سال‌های پیش آغاز شده، منجر به کاربرد وسیع آن در ابعاد گوناگون جامعه شده است. این امر در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی – به عنوان مراکز اشاعه دهنده اطلاعات – بیشتر از سایر نهادهای اجتماعی جلوه می‌نماید. فناوری اطلاعات، به دلیل قابلیتی که در دگرگون ساختن روش‌های انتقال اطلاعات و بهینه سازی شیوه انجام فعالیت ها در کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی دارد هزینه‌های فراوانی را به خود اختصاص می‌دهد (علیدوستی و شیخ شعاعی، 1385).

در کشور ما نیزکتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از مدت ها قبل سرمایه گذاری در زمینه فناوری اطلاعات را آغاز نموده و در توسعه هر چه بیشتر آن می‌کوشند. هدف از این سرمایه گذاری بهبود بهره وری فردی، و در نتیجه بهره وری سازمانی است. ارزشمندی و سودمندی فناوری اطلاعات تنها زمانی بخوبی مشخص می‌شود که توسط کاربران به نحوی که در نیل به اهداف سازمان مؤثر باشد به کار گرفته شود. فناوری اطلاعات به تدریج به همه انواع کتابخانه ها راه یافته و به کتابداران در امر سازماندهی اطلاعات و ارائه خدمات بهتر یاری می‌رساند. آنچه موجب شده که کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از فرآورده‌های فناوری‌های نوین استفاده کنند، عبارتند از: سرعت، حجم بالای حافظه و دقت زیاد فراهم آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به کمک رایانه، صرفه جویی در نیروی انسانی، انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات و بخش ها، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه ها و پایگاه‌های داده، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شیوه ای ساده و  سریع در اشتراک در منابع (هوشیار یزدیان، 1381). لینچ^[1] تأثیر فناوری‌های اطلاعات بر کتابخانه ها را در قالب فرایندی سه مرحله ای ارائه می‌کند بررسی این فرایند روش مفیدی برای درک تغییراتی است که در دهه‌های آخر قرن بیستم در کتابخانه ها رخ داده اند. این مراحل عبارتند از:  نوسازی انجام کارهای پیشین با اثر بخشی بیشتر، نوآوری کاربست قابلیت‌های جدیدی که این فناوری را پدید می‌آورد و دگرگونی تغییر اساسی ماهیت  کتابخانه ها از طریق این قابلیت ها ( علیدوستی وشیخ شعاعی، 1385).

فناوری اطلاعات درکتابخانه‌های عمومی می‌تواند در هفت بخش به کار برده شود (سی .چپل هیل^[2]، 2007).

–  توسعه نظام‌های خودکار، مانند1. بهبود نظام‌های خودکار برای توسعه خدمت رسانی به مشتریان،2. جایگزین کردن پایگاه‌های متنی با رایانه ها در بخش‌های عمومی و بخش کارمندان برای ارائه خدمات و تولیدات با محتوا به مشتریان.

–  خدمات ساده و موثر، مانند 1. نصب نظام تشخیص فرکانس رادیویی^[3]   برای ساده سازی فرایند مدیریت مواد، 2. اجازه به کاربران جهت بررسی و بهبود فرایند‌های کاری کارمندان.

خدمات مرجع الکترونیک، مانند 1. فراهم آوردن خدمات مرجع الکترونیک تا کاربران بتوانند از سایت‌های دور استفاده کنند2. توسعه و نگهداری وب سایت کتابخانه به منظور برآوردن نیازهای اطلاعاتی جاری- برآورد دسترسی عمومی، مانند 1. بهبود نرم افزار ها و تجهیزات لازم، 2. اطمینان از یک تجربه اینترنتی موثر ، 3.نصب یک نظام مدیریت بر روی رایانه‌های شخصی ^[4] به منظور کنترل مؤثر سیل ترافیک کاربران به رایانه‌های اینترنت عمومی، 4.هدایت و بازبینی سالانه خدمات مرجع الکترونیک کتابخانه.

–  آموزش کاربران– کارکنان، مانند1.آماده کردن کارمندان با مهارت‌های فنی مناسب برای انجام رضایت بخش کارها و خدمت رسانی به عموم، 2.حمایت از فرصت‌های آموزشی برای کاربران به منظور بهبود مهارت‌های جستجوی اطلاعاتی ، 3. فراهم آوردن منابع خودآموز برای کاربران و کارکنان به منظور بهبود مهارت‌های جستجوی اطلاعاتی شان.

–  توسعه زیر ساخت ها، مانند1. امنیت شبکه کتابخانه، 2. بهبود زیر ساخت‌های سیم کشی کتابخانه و استفاده از شبکه بی سیم برای پیشرفته کردن خدمات و تولیدات الکترونیکی، 3. تأمین تجهیزات مناسب برای کارکنان به منظور حفظ و نگهداری مؤثر محیط فنی کتابخانه، 4. توسعه یک طرح فاجعه جهت اطمینان از بازسازی خدمات کتابخانه رایانه ای در زمان روی دادن فاجعه ها.

–  ملاحظات منابع انسانی، مانند: تامین نظام‌های مناسب کارکنان برای توسعه و حمایت از خدمات کتابخانه.

ابعاد خدمات فناوری در کتابخانه‌های عمومی در بخش توسعه نظام‌های خودکار عبارت است از:

• دسترسی به خدمات رو به رشد کتابخانه از طریق منزل یا اداره کاربر(که این همان مفهوم یک کتابخانه بدون دیوار است).
• دسترسی به ابزارهای جدید جستجو به منظور فراهم آوری دسترسی همزمان به منابع مختلف محلی و دوردست برای کاربران.
• ارتباط با شبکه کتابخانه با یک ابزار قابل حمل مثل پی. دی.  ای  یا لپ تاپ  با استفاده از ارتباطات بی سیم آموزش کارآمدترین و جدید ترین فنون و ابزارهای جستجو.
• دسترسی به رایانه‌های اینترنت عمومی همراه با مکمل‌های پیرامونی در حال رشد مثل چاپگرهای رنگی، دیسک‌های فشرده، و دی. وی. دی خوان ها ، پویشگرها به تعداد کافی برای به حداقل رساندن طول صف انتظار.
• بررسی‌های مبتنی بر وب به منظور تشخیص علایق کاربران و تصحیح خدمات کتابخانه.

کارمندان درون سازمانی فنی برای حمایت از دسترسی فزاینده خودکار به اطلاعات (هیل، 2007).

[1] Lynch

[2] Ci.Chapel-Hill

[3] RFID

[4] PC(Personal Computer)